قرارداد به روش ساخت– بهره برداری– واگذاری: BOT)Build-Operate-Transfer)

قرارداد به روش ساخت– بهره برداری– واگذاری: BOT)Build-Operate-Transfer)

 این روش یکی از روش های پذیرفته شده جهت مشارکت بخش خصوصی در توسعه پروژه های زیربنایی در سطح جهان می باشد . دولت های مختلف از این روش بعنوان یک روش مناسب برای سرمایه گذاری و ساخت سریع پروژه های زیربنایی که به شدت مورد نیاز جامعه می باشد استفاده می کنند .

اصطلاح  BOT اولین بار در دهه 1980 میلادی و هنگامی که دولت وقت ترکیه اعطای امتیاز چندنیروگاه را به مناقصه گذاشت، رایج گردید . در این روش ساخت و بهره برداری پروژه به مدت معینیتوسط شرکتی تحت عنوان" شرکت پروژه" انجام شده و انتقال طرح به کارفرما پس از طی مدت معینی و بعد از تحصیل درآمد لازم محقق میگردد .

انجام این روش مانند سایر روش های اجرای طرح های بزرگ با تهیه اسناد مناقصه و پس از مرحله مطالعات اولیه توسط کارفرما آغاز می گردد . سپس سرمایه گذاران بخش خصوصی با بررسی اسناد  مناقصه و حصول اطمینان از مثبت بودن نتایج امکان سنجی با ارائه پیشنهاد در مناقصه شرکت می کنند .

در مرحله بعدی و با تعیین برنده مناقصه و انجام مذاکرات اولیه یک شرکت با مسئولیت محدود بعنوان "شرکت پروژه" توسط سرمایه گذاران برگزیده تأسیس میشود . این شرکت صاحب امتیاز پروژه BOT  محسوب میگردد .

سرمایه متولیان جهت تأسیس شرکت معمولاً 20 تا 30%  سرمایه گذاری لازم برای اجرای پروژه میباشد. مابقی سرمایه مورد نیاز از طریق انعقاد موافقت نامه های مالی با بانکها و موسسات مالی معتبر  تأمین می گردد .

از اهم وظایف شرکت پروژه ، عقد موافقت نامه های لازم با کارفرما ، پیمانکار اجرایی ، شرکت بهره بردار و موسسات مالی میباشد . معمولا شرکت با عوامل کارفرما برای فروش محصول موافقت نامه ای بر مبنای تحویل با شرایط  Take or Pay  (بردار یا بپرداز ) امضاء می نماید . در اینحالت چنانچه خریدار محصول ( عوامل کارفرما) در مواقعی نیاز به محصول تولیدی نداشته باشند ملزم به پرداخت حدود 80% از قیمت محصول تولیدی می باشد .

در این روش کارفرما بازپرداخت هیچ وامی را از طرف سرمایه گذاران یا متولیان پروژه تضمین نکرده و در نتیجه فشار ناشی از استقراض کاهش می یابد . به علاوه ریسکهای مربوط به ساخت و تکنولوژیهای جدید نیز به طرف مقابل ( بخش خصوصی ) منتقل می گردد . همچنین منافع بسیاری برای دولت و یا کارفرما در زمان ساخت و پس از آن ( بهره برداری ) قابل پیش بینی می باشد .

سایر روش های مشابه ( به غیر از BOT ) عبارتند از  :

الف : ساخت – تملک – بهره برداری (BOO)Build – Own – Operate

ب: ساخت–تملک–بهره برداری–واگذاری (BOOT)Build-Own-Operate-Transfer  ج : ساخت – اجاره – واگذاری (BLT) Build – Lease – Transfer

 کلیه ساختارهای مذکور در وهله اول نیازمند تاسیس یک شرکت خصوصی با ملیت خارجی جهت برنامه ریزی ، تامین مالی ، طراحی ، ساخت ، بهره برداری و مدیریت پروژه می باشد .

در روش هایی که از مفهوم واگذاری بهره مند شده اند ( BLT , BOOT , BOT )، به این دلیل که بعد از دوره مشخصی تاسیسات و مایملک خصوصی به دارایی های کارفرما تبدیل می گردد درنزد کارفرمایان مقبولتر می باشد.

اولین پروژه از این حیث در ایران به سال 1378  با اطلاع رسانی جهت احداث نیروگاه پره سر در ساحل خزر از طرف شرکت توانیر به سفیران کشورهای مختلف، عملیاتی گردید .

دراین روشها ارائه تضمین لازم در برابر عدم پرداخت کارفرما به شرکت پروژه از طریق نهادهای ذیربط دولتی ( مانند وزارت امور اقتصادی و دارایی ) الزامی است .

همچنین شناسایی و استفاده از تامین کنندگان مالی معتبر در خارج از کشور ( بعنوان مثال بانکهای اروپایی) از دیگر پیش نیازهای انجام این نوع پروژه ها محسوب میگردد .

 روند بکارگیری پروژه BOT :

مراحل زیر در بکارگیری پروژه BOT  اهمیت دارد.

 1- شناسایی

    همانند سایر طرحها شناسایی پروژه بعنوان گام اول می بایست انجام شود. در این مرحله مطالعات امکان سنجی مقدماتی شامل بررسیهای اقتصادی ، مالی و فنی با توجه به اوضاع اقتصادی و سیاسی انجام شده و الزامات و منافع حاصله از اجرای طرح به روش  BOT  مشخص می گردد. این مرحله نیازمند استفاده از یک تیم حرفه ای در ستاد کارفرما بوده و در غیر اینصورت  بکارگیری خدمات مشاوره ای ضروری می باشد .

 2- مناقصه / مذاکره

1-2-  مذاکره

    چنانچه پروژه را بتوان بصورت مستقیم به سرمایه گذار واجد الشرایط واگذار نمود ، با انجام مذاکرات تفاهم نامه ای مابین طرفین به امضاء رسیده و موافقت نامه خرید محصول نیز منعقد می گردد . این روش نسبت به به روش مناقصه زمان کمتری نیاز داشته و در هزینه ها نیز صرفه جویی می گردد .

2-2- مناقصه

     در روش انجام مناقصه مراحل فرعی زیر اجراء میشود :

1-2-2- آمادگی کارفرما برای مناقصه

2-2-2- آمادگی سرمایه گذاران برای مناقصه

3-2-2- انتخاب برنده مناقصه

 3- توسعه

    در این مرحله و پس از امضاء موافقتنامه پروژه ، تنظیم موافقت نامه مابین سرمایه گذاران جهت شکل دادن ساختار شرکت پروژه انجام شده و مشارکت سهام برای تحقق پروژه مشخص میشود . موافقت نامه تامین مالی ، عقد پیمان با پیمانکاران و کسب تعهدات و سایر امور ذیربط نیز به انجام میرسد.

 4- اجراء      

   دراین مرحله ساخت و سازها ، نصب و راه اندازی پروژه انجام شده و در صورت موفقیت در آزمایشات ، آموزش ها و تهیه دستور العمل های بهره برداری و کسب مجوزها  فاز بعدی آغاز میشود .

 5- بهره برداری و نگهداری

    این مرحله طولانی ترین دوره پروژه محسوب می گردد . پس از راه اندازی پروژه ، کارفرما در طول بهره برداری با انجام بازرسیهای دوره ای و دریافت گزارش ها ، اعمال نظارت نموده و بر انتقال تکنولوژی از شرکت پروژه ( یا پیمانکار) آموزش نیروی کار ، ایمنی عمومی و حفظ شرایط زیست محیطی توجه و دقت لازم را ابراز می نماید .

 6- واگذاری

 مرحله پایان پروژه BOT  با واگذاری طرح به کارفرما به انتها میرسد . نگهداری پروژه تا تاریخ واگذاری می بایست بصورت مناسب بوده تا کارفرما بتواند بهره برداری از پروژه را ادامه دهد . در این مرحله صدور ضمانت نامه های تعمیرات و کارکرد مناسب تجهیزات و تأسیسات می بایست ملحوظ گردد .

 جمع بندی و نتیجه گیری:

    بکارگیری پروژه های BOT  در سطح جهان تاریخچه کوتاهی داشته و بیش از دو دهه از به ثمر رسیدن آن نمی گذرد. در ایران نیز روش مذکور بسیار جوان بوده و هنوز هیچ پروژه ای با این روش به پایان خود نرسیده است ( منظور مرحله واگذاری است).

    این روش را می توان بعنوان یکی از روشهای جدید و مثمرثمر خصوصی سازی نام برد که مشارکت فعال بخش خصوصی را در احداث و توسعه پروژه های زیربنایی بهمراه دارد .

    از جمله مزایای این روش کاهش مشکلات عدیده دولت در زمینه استقراض خارجی ، پذیرش ریسک پروژه ها ، پائین بودن کارایی طرحها و ... می باشد . انتقال تکنولوژی به کشور و توسعه زیربنایی از شاخصه های اصلی روش BOT  محسوب می گردد .

    در نهایت درک صحیح این روش از  طرف دولت و شرکتهای دولتی ( کارفرما ) و استفاده از آن در شرایط مناسب پیش نیاز اصلی جهت موفقیت به حساب می آید.

پس قرارداد های بی.او.تی (B.O.T) یا ساخت، بهره برداری و انتقال ( واگذاری ) به قراردادهایی گفته می شود که در آن شرکت یا شرکتهایی در قبال امتیازاتی، اقدام به اجرای پروژه های سنگین ( به لحاظ مالی ) نموده، مدت محدودی از پروژه اجرا شده، منتفع گردیده و سپس پروژه یعنی مستحدثات را به طوریکه امکان فعالیت کامل را داشته باشد، بلا عوض به طرف دیگر که - عموما دولتها یا شرکتهای وابسته به دولت می باشند - انتقال می دهند. این تعریف ،ماهیت این قراردادها را به طور بسیار ساده تفهیم می کند. این قبیل قراردادها عموما در پروژه های زیربنایی یک کشور منعقد می شوند، اما این بدان معنی نیست که استفاده از چنین سیاقی در سایر پروژه ها ممکن نباشد. اما به طور حتم، امتیازات مالی پروژه بایستی به حدی باشد که مجری و سرمایه گذار رغبت انعقاد چنین قراردادی را داشته باشد. قرارداد احداث بزرگراهها، خطوط راه آهن، احداث فرودگاهها، اسکله ها، سدها، مجتمع های پتروشیمی و دیگر پروژه های بزرگ، از مواردی است که عموما از این طریق به انجام می رسد.قانونگذار ایران، در قانون تشویق و حمایت از سرمایه گذاری خارجی مصوب 13/4/87، ذیل بند (ب) ماده 3 که نحوه سرمایه گذاری خارجی را بر شمرده است چنین مقرر می دارد:"سرمایه گذاری های خارجی در کلیه بخشها در چارچوب روش های "مشارکت مدنی" "بیع متقابل" و "ساخت، بهره برداری و واگذاری" که برگشت سرمایه و منافع حاصله صرفا از عملکرد اقتصادی طرح مورد سرمایه گذاری ناشی شود و متکی به تضمین دولت یا بانکها و یا شرکتهای دولتی نباشد" قانونگذار جهت تضمین سود آوری طرح و ایجاد رغبت در سرمایه گذار ،در تبصره ماده مرقوم بیان داشته است: "مادام که سرمایه خارجی موضوع روشهای "ساخت، بهره برداری و واگذاری " مندرج در بند (ب) این ماده و سود مترتب بر آن مستهلک نشده است، اعمال حق مالکانه نسبت به سهم سرمایه باقی مانده در بنگاه اقتصادی سرمایه پذیر توسط سرمایه گذار خارجی مجاز می باشد.

قالبهای حقوقی قراردادهای ساخت، بهره برداری و انتقال (B.O.T):

سرمایه گذاری خارجی درکشور ایران در چهارچوب قانون تشویق وحمایت سرمایه گذاری خارجی صورت میگیرد ویکی ازروشهای سرمایه گذاری انعقاد قراردادهای ساخت،بهره برداری وانتقال (B.O.T) است که در بند (ب) ماده 3 همین قانون مورد اشاره قرار گرفته است.

دریک قرارداد متعارف (B.O.T) دولت به یک کنسرسیوم خصوصی متشکل از شرکتهای خصوصی امتیاز میدهد تا کنسرسیوم مطابق قرارداد،تأمین مالی یک طرح زیربنایی را عهده دار شده آن را بسازد ودر ازای مخارجی که تقبل کرده برای مدتی از پروژه بهره برداری کند وپس از سپری شدن مدت قرارداد آن را به دولت منتقل نماید .قرارداد (B.O.TT) را باید مجموعه ای از قراردادهای متنوع دانست و این قرارداد در تعریف عقود معین نمی گنجد و باید بر اساس ماده 10 قانون مدنی وبنا بر اصل آزادی اراده تفسیر گردد،این قرارداد دارای چهره معاوضی است وعوض ومعوض قرارداد طی یک سیستم  غیر مستقیم ارزیابی میگردد.

قراردادهای (B.O.T) دارای قالبهای قراردادی مجزا است که عبارتند از:

1-قرارداد مشاوره

2-قرارداد ایجاد کنسرسیوم

3-قرارداد شرکت پروژه

4-قرارداد امتیاز

5-قرارداد ساخت

6-قرارداد بهره برداری ونگهداری

7-قرارداد تأمین تجهیزات

8-قرارداد تأمین مالی

9-قرارداد بیمه

10-قرارداد مبنایی خرید تضمینی محصول.

طرفهای اصلی این قراردادها عبارتند از:

1-دولت میزبان

2-شرکت پروژه

3-سهامداران

4-پیمانکاران

5-خریداران محصولات.

که در این میان حقوق وتعهدات دولت میزبان و شرکت پروژه بیشتر مورد توجه است.

قراردادهای(B.O.T) دارای آثار متعددی است که مهمترین آنها خطرات وریسک های پروژه وتضمین هاوتعهدات قراردادی وقانونی است.